آنا دیلی مکتبی
بو صحيفه ايرانين بوتوو ميللييت لرينين ايستيفاده ائلمك  لري اوچون فارسجا يازيلير.         اين صفحه تنها بخاطر استفاده كليه مليت هاي ايراني به زبان فارسي نوشته مي شود.

مباني دستور زبان توركي آذربايجاني

انتخاب متون و نويسنده : نيسگيل nisgil@yahoo.com

منبع : مباني دستور زبان تركي آذري ، نوشته : م.ع.فرزانه ، چاپ :1358 ، انتشارات فرزانه

× به علت قديمي بودن منبع مورد استفاده استاندارد هاي جديد نوشتاري زبان تركي با الفباي عربي كه در سال 1380 به تصويب رسيده اند در اين مبحث ذكر نشده اند. در اين  براي آگاهي يافتن از اين استاندارد ها اينجا را كليك كنيد: 

مصوبات سمينار اورتوگرافي تركي -  1380 (به تركي)


سايت جديد: آموزش زبان توركي آذربايجاني


ويژگيهاي صوتي كلمات در زبان تركي

مهمترين ويژگيهاي صوتي كلمات زبان تركي را مي توان به شرح زير خلاصه كرد :

1 ــ همآهنگي و تطابق صائت ها

اصل همآهنگي و تطابق گـــروهي اصوات صدادار، يكي از برجسته ترين ويژگيهاي صـــوتي زبان تركي است.

 بموجب اين اصل، اصوات صائتي كه در ساختمان صوتي كلمات شركت مي كنند، به نحوي از انحا با هم تقارن و تجانس گروهي دارند. اين اصل يكي از خصوصيات متمايز و بارز زبانهاي تركي بوده و منظره صوتي خاصي به اين زبانها مي بخشد كــه السنه ديگر فــــاقد آن هستند. اصل همآهنــگي و تجانس گروهي صائتها، تمام ساختمان كلمه، اعم از ريشه و پيوند و همچنين سلسله زنجيري پيوندها را كه ممكن است به اقتضاي موقعيت كلمه در كلام به آخر آن افزوده شود، در بر مي گيرد. به موجب اين اصل، نخستين حرف صائت كلمه از هر گروه باشد، حروف صدادار بعدي نيز از همان گروه خواهند بود و صوت صائت غيرمتجانس را در ميان آن راه نخواهد بود. همآهنــــگي اصوات صائت به اقتضاي گروه بندي اصوات صائت به ستبر و نازك و راست و منحني، دو حالت پيدا مي كند : تطابق ستبر و نازك، تطابق راست و منحني.  

الف ــ تطابق ستبر و نازك

تطابق ستبر و نازك كه از آن به عنوان قانون تطابق عمومي نيز نام مي برند، عبارت از همآهنگي و تجانس صائت هاي ستبر و نازك در يك كلمه با يكديگر است. به موجب اين اصل، اصوات صدادار يك كلمه بايد يا تماماً از نوع ستبر و يا از نوع نازك باشند. كلمه خواه در حالت بســـيط باشد مانند   ’آيري ــ ayrı ’ (سوا) ، ’ اويون ــ oyun ’ (بــازي) ، ’ ديلك ــ dilək ’ (آرزو) ، ’  گوزه ل ــ    gözəl ’ (زيـــــبا)   و خــواه در حالت تركيب با پيوندها مانند ’ آيريليق ــ ayrılıq ’ (جـــدائــي) ،  ’ اويونچي ــ oyunçı ’ (بازيگر) ،’ ديلكلريميز ــ diləklərimiz ’ (آرزوهــــاي ما) ، ’ گوزه لليك ــ gözəllik’  (زيبائي)، اين خصوصيت را حفظ مي كند.

از نقطه نظر اصل همآهنگي ستبر و نازك، ريشه ها و پيـــــــوندها در كلمات تركي به دو نوع ستبر صائت و نازك صائت تقسيم مي شوند. منتها با در نظر گرفتن اينكه ريشه ها عناصر اصلي و ثابت كلمات بوده و ساختمان صوتي آنها در آغاز بر اساس صائت ستبر يا نازك بنياد گرديده است، اين تقسيم بندي در مورد آنها ازنظر ذاتي صدق مي كند. به اين معني كه هر ريشه برحسب اينكه بر اساس صائت هاي ستبر يا نازك بنياد شده باشد، بيش از يك شكل معين ندارد. ولي پيوندها عناصر الحاقي و متغير بوده و شكل صائت هاي آنها به مقتضاي صائت ريشــــه تعيين مي گردد و بدين جهت هم، هر پيوند بر حسب اينكه به ريشه ستبر يا نازك پيوند يابد، شكل صوتي ستبر يا نازك خواهد داشت.

در زبان تركي مانند هر زبان ديگر، علاوه بر ريشه ها و لغات اصيل، يك رشته الفاظ و كلمات دخيل نيز رايج است. الفاظ و كلمات دخيل در برابر قانون همآهنگي ستبر و نازك وضع يكساني ندارند. يك عده از اين كلمات مانند خسته، اثر، حسرت، شفق وغيره از نظر ساختمان صوتي با قانون همآهنگي مطابقت دارند. عده ديگري از كلمات دخيل، در زبان اصلي صائت هاي ستبر و نازك را يكجـــا در تركيب صئتي خود دارند و منتها بعد از دخول در زبان تركي در نتيجه تبدلاتي كه از نظر قبول تابعيت زبان در اصوات صائت آنها رخ داده همآهنگي صوتي پيدا كرده اند مانند( راحات) راحت، (تاماشا) تماشا،( پارچا) پارچه،(ساواد) سواد،(صانديق) صندوق،(آدام) آدم و غيره و بالاخره عده ديگري از كلمات نيز هستند كه ساختمان صوتي آنها تقريباً دست نخورده و از تأثير قانون همآهنگي بركنار مانده اند. در اين قبيل كلمات، نوع ستبر يا نازك پيوند از روي آخــــــرين صائت كلمه دخيل تعيين مي گردد.

اصل همآهنگي ستبر و نازك كه يكي از پابرجاترين قوانين زبان هاي تركي بوده و از بـــــارزترين ويژگيهاي اين زبانها است، در زبان تركي به نسبت ساير زبانهاي همگــــروه، با وسعت و استحكام بيشتري اجرا مي شوند. 

ب ــ همآهنگي صائت هاي راست و منحني

علاوه بر تجانس و همآهنگي ستبر و نازك، يك نوع تطابق و توالي ديگر نيز در اصوات صائت كلمات تركي به چشم مي خورد كه مربوط به همآهنگي صائت هاي راست و منحني است و از آن نيز به عنوان تطابق خاص مي توان نام برد. البته اين قانون ازنظر قدمت و عموميت مانند قانون همآهنگي ستبر و نازك نيست و با اينكه در زبان ادبي در حدود ريشه ها كما بيش رعايت مي شده، در پيوندها چندان مراعات نگشته و حكومت پابرجائي نداشته است و تنها بعد از آنكه گرامر زبانهاي تركي به صورت متديك تدوين يافته و الفباي آنها تغيير پيدا كرده، در زبان ادبي بموقع اجرا در آمده است.

به موجب اين قانون در زبان تركي، خواه در ريشـــه ها و خواه در پيـــوندها، بعد از صائت راست، صائتهاي راست و بعد از صائت منحني، تنها صائتهاي منحني بسته و يا صائتهاي راست مي آيند.

به اين ترتيب، قانون راست و منحني دو شق متمايز پيدا مي كند كه بر طبق شق اول آن هر صائت راست به وسيله چهار صائت راست يعني  و ı  و ə  و تعقيب مي شود ( صائت e تنها در هجاي اول كلمات تركي ظاهر مي شود و امكان نمودار شدن در هجاهاي بعدي را ندارد) و چون دو صوت از اين چهار صوت يعني ı  و a ستبر و دو صوت ديگر يعني i  و ə  نازك هستند، بنابراين هر كلمه به طور مشخص روي دو راست ستبر و يا سه راست نازك بنياد مي شود.

و اما برطبق شق دوم ازاين قانون درهر كلمه بعد از صائت هاي منحني يعني ü  وو ö  و o  تنها صائت هاي منحني بسته يعني و ü  و يا صائت هاي راست  و ı  و e  و  a  مي آيـــد. وقـــــتي ستبري و نازكي اصوات هم در نظر گرفته شود، در هر كلمه صائت هاي منحني ستبر، يعني  u و o  به وسيله صائت هاي  u  وو a  و صائت هاي منحني نازك يعني  ü  و ö  به وسيله  ü  وو ə  تعقيب مي شوند.

نتايج حاصله از تطبيق دو قانون همآهنگي ستبــر و نازك و راســت و منحــني اصوات صائت را در كلمات تركي به شكل زير مي توان خلاصه كرد :

ـــ  اگر صائت هجاي اول كلمه يكي از اصوات ı  و a باشد، صائت هاي ديگر آن نيز از همين نـــوع خواهند بود. مانند :

ياخين ــ yaxın ، ياخينليق ــ yaxınlıq  ،  ياخينليقلاردا ــ  yaxınlıqlarda  ،  قيورارق ــ qıvraq ، قيوراقليق ــ qıvraqlıq ، قيوراقلاشماق ــ qıvraqlaşmaq .

ـــ  اگر صائت هجاي اول كلمه يكي از اصوات  و é  و e  باشد، صائت هاي ديگر از نوع  i  و e خواهند بود. مانند :

كسيك ــ kəsik ، كسديرمك ــ kəsdirmək  ،  كسديريلميش ــ kəsdirilmiş  ،  يئمه ك ــ yemək ، يئديرتمك ــ yedirtmək ،  يئييمجيل ــ yeyimcil ، ايستي ــ isti ، ايستيليك ــistilik ، ايستيلشمه ــ istiləşmə

ـــ  اگر صائت هجاي اول كلمه يكي از اصوات وباشد، صائت هاي ديگر از نـوع  u  و ı  و a خواهند بود. مانند :

پوزغون ــ pozğun ، پوزغونلاشماق ــ pozğunlaşmaq ، اوتانماق ــ utanmaq ، اوتانديرماق ــ  utandırmaq.

ـــ اگر صائت هجاي اول كلمه يكي از اصوات ü  و ö  باشد، صائت هاي بعدي از نــوع  ü  و i  و ə خواهند بود. مانند :

ئوپوش ــ öpüş ، ئوپوشــــــمك ــ öpüşmək ، دوزتديرمــــك ــ düzətdirmək ، اورك ــ ürək ، ئوركــلي  ــ ürəkli ،  ئوركلنمـــك ــ ürəklənmək .

2 ــ زبان كوتاه صائت

زبان تركي، در اساس زبان كوتاه صائت است. در كلمات اصيل اين زبان، به استـثـناي موارد معدود كه ناشي از رخدادهاي صوتي است، مصوتها اعم از اينكه رأساً و به صورت منفرد و يا به حالت امتزاج با يك صامت هجا تشكيل دهند، همواره داراي شكل كوتاه متعارف هستند و تغييري كه در ميزان كشش صوتي آنها در مواضع مختلف كلمه روي مي دهد، نامحسوس است. در ميان نه صائت زبان تركي تنها صائت  ’ı’  وضع خاصي دارد كه در زير جداگانه توضيح داده خواهد شد.

در زبان تركي، مصوتهاي كشيده به مقدار قابل ملاحظه در كلمات دخيل به چشم مي خورند. هر چند در قسمتي از اين كلمات، صائت ها شكل كشيده خود را از دست داده و از نظر صوتي استحاله يافته اند، با وجود اين، كلمات و لغاتي هستند كه كشش صائت هاي خود را با خود دارند.

اصولا در زبانهاي فارسي و عربي صائت ها از لحاظ درجه كشش با مصوتهاي زبان تركي اختلاف فاحش دارند. بطوريكه هر گاه اصوات صدادار را در زبان فارسي شش فقره به حساب آوريم؛ يعني   اَ ، اِ ، اُ ، آ ، اي ، او سه صوت از اين شش صائت، يعني اَ ، اِ ، اُ شكل كوتاه و سه صوت ديگر يعني آ ، او ، اي شكل كشيده دارند و اين فقره تقريباً با همين مشابهت در زبان عربي صدق مي كند. با اين فرق كه در عربي سه حرف ’ واي ’ كه به نام حروف عله شناخته مي شوند، چيزي جز شكل كشيده ـــَ  ـــِ  ـــُ  نيستند. 

اين اختلاف در درجه كشش اصوات صائت زبان تركي با زبانهاي عربي و فارسي در عيار هجاهاي اين زبانها مستقيماً تأثير مي كند. در زبان تركي هجاها، اعم از اينكه رأساً از يك صــــــــائت و يا از امتزاج صائت و صامت تشكيل شوند، عيار مساوي دارند. ولي در واحد فارسي و عربي هرگاه عيار هجاهائي را كه با صائتهاي كشيده مجهزند واحد حساب كنيم، درجه كشش هجاهاي مصوت عادي نصف واحد خواهد بود. اين موضوع به خصوص در شعر حائز اهميت فوق العاده است. در تركي به لحاظ مساوي بودن عيار صوتي هجاها، قالب طبيعي شعر وزن هجا است، در صورتي كه در عربي و فارسي به جهت عدم تساوي صوتي هجاها وزن شعر عروض است.

 

 3 ــ صائت  ı

در ميان نه مصوت زبان تركي، فقط صائت ’ ı ’ هميشه شكل كوتاهتر از متعارف دارد و به لحاظ همين نقص خود نيز، استعداد نمودار شدن به صورت هجاي مستقل در اول كلمات را ندارد و در اين قبيل موارد معمولاجاي خود را به صائت ’ i ’ كه از لحاظ تشابه صوتي نزديكترين مصوت است واگذار مي كند. بنابراين كلماتي كه هجاي اول آنها از صائت ’ ı ’ تشكيل شده باشد، در زبان نگارش اين صوتبا نقض قانون همآهنگي صائتها جاي خود را به صائت ’ i ’ مي سپارد مانند   اينانماق ــ    inanmaq (باورداشتن) ، ايلان ــ ilan  (مار) اين قبيل كلمات حتي اگر مانند  ايليق ــ ılıq (ولرم) و ايشيق ــ ışıq (روشن) وايلديريم ــ ıldirim (رعد) در زبان تكلم با ’ ı ’ تلفظ شوند، در زبان نگارش مطلقاً با  i   نوشته مي شوند و به اين ترتيب صائت  ı  از حق قرار گرفتن در اول كلمه محــروم بوده ولي در ساير موارد با صائتهاي ديگر حقوق برابر دارد.

پايان قسمت چهارم 

ادامه دارد...

 نظرات ، انتقادات و نكات آموزشي خود را در اين بخش وارد نماييد.

لينك مستقيم به اين صفحه

آرشيو-  قسمت:

1 , 2 , 3

لينك ها

لغتنامه تركي آذري به انگليسي  و بلعكس

( download )


لغتنامه آنلاين انگليسي  به  تركي آذري


لغتنامه  آنلاين تركي  به انگليسي و بلعكس


آموزش الفباي لاتين تركي آذري


حروف الفباي  لاتين تركي آذري


آموزش تركي آذري ( به تركي اذري)


 آموزش تركي آذري (به انگليسي) (1)


 آموزش تركي آذري ( به انگليسي) (2)


 درباره تركي آذري (به انگليسي)


مصوبات سمينار اورتوگرافي  توركي -  1380 (به تركي)


درباره زبان تركي (به انگليسي)


آموزش تركي استانبولي( به انگليسي)(1)


آموزش تركي استانبولي(به انگليسي)(2)


آموزش تركي استانبولي(به انگليسي)(3)


آموزش تركي  تركمنى